С. Мұқанов атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапхана
1917 жылы қазан революциясынан кейін, сол кездегі қазақтың бір топ зиялылары, елді егемендікке жеткізудің жалғыз жолы – оқу, білім екенін түсінген болатын. Осыған орай олар мектептер ашып, халықты оқу, білімге шақырып қана қоймай, өздері оқулықтар, әдістемелік құралдар жазды. Солардың бірі – Мағжан Жұмабаев. Егер Мағжанның ағартушылық, ұстаздық жолына қысқаша шолу жасайтын болсақ, төмендегі жәйттерді аңғаруға болады. 1913-1917 жылдары ол Омбы мұғалімдер семинариясында оқиды. Бұл оқуды ойдағыдай бітірген соң “Үш жүз” деген партияның жаласымен 5-6 айын Омбы түрмесінде өткізді. Одан шыққаннан кейін бірден оқу-ағарту жұмысымен айналысады. Осы қалада қазақ-қырғыз жастары үшін ашылған мұғалімдер курсының жетекшісі және тарих, әдебиет пәндерінен дәріс оқиды. Кейін Омбыны Колчак басып алғаннан соң, әрі мұғалімдер үйі өртеніп кеткендіктен курс 1920 жылы маусым айында Петропавл қаласына ауыстырылып, қазақ мұғалімдерінің Омбы губерниялық курсы осында ашылады. Мұнда да ол курс директоры болады әрі курсанттарға дәріс оқиды. Мағжан өз қолымен толтырылған анкетада негізгі мамандығы “киргизская словесность” дегеніне қарамай, педагогикадан, қазақ тілі мен ұлт тарихынан дәрістер оқып келген.
Ол тек ағарту саласымен айналысып қойған жоқ. Сол заман үшін де, бүгін де өз маңыздылығын жоймаған оқу-әдістемелік құралдар жазған. Солардың ең бастысы, әрине, “Педагогика” оқулығы. Мағжан Жұмабаев Ыбырай Алтынсариннен кейін қазақ тілінде педагогикадан оқулық жазған адам. Сонымен бірге, оның қаламынан “Жазылашақ оқу құралдари hәм мектебіміз”, “Сауатты бол”, “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы”, “Бала тәрбиелеу жолы”, “Қызыл әскер әліппесі”, “Ана тілі”, 1931 жылы шыққан “Ересек шаласауаттылар программасы” және тағы басқа еңбектері бар. Ескерте кететін жәйт, 1920-30 жылдары “Педагогика” оқулығын Орта Азияның барлық педагогикалық жоғары оқу орындары пайдаланған. Осының өзі Мағжанды көркем сөздің шебері ғана емес, сонымен бірге педагогика саласының да шебері және білгірі екенін айғақтайды. Оның 1922 жылы шыққан “Педагогика” оқулығы сол заман үшін де, бүгіндері де өз құндылығын жойған жоқ.
Мағжанның қолына алған ісін тыңғылықты, сапалы атқаратыны оның еңбектерінен көрінеді. “Педагогика” өте ертеден келе жатқан пән екенін, “адам тәрбиесі туралы ғылым” екенін, оның ұшар басында әлемнің ұлы ұстаздары – Аристотель, Сократ, Демокрит, Рубинштейн, Ушинский тағы да басқа әлем таныған педагогтардың болғанын тілге тиек етеді. Өз “Педагогикасын” қазақ жанына жақындастыра отырып, әлемдік педагогикамен жанастырады. Яғни қазақ халқының ертеден келе жатқан өз төл педагогикасының бар екенін паш етеді. Осының өзінен-ақ Мағжанның ұлтжанды, қазақ халқының жанашыры, патриоты екенін көруге болады.
Мағжан “Педагогика” оқулығында тұңғыш рет ұлттық педагогиканы психологиямен байланыстыра оқытудың тәсілдерін қарастырып, бала тәрбиелеудің және олармен қарым-қатынас жасаудың жолдарын ғылыми тұрғыдан сипаттады. Оның сол кездегі озық ойлы тұжырымдары бүгінгі күні де өзекті. “Баланы ұлттық тұрғыдан заманға лайық етіп отырып, тәрбиелеп оқыту керек”, – деген Мағжанның ойы бүгінгі күн үшін айтылғандай. Әр ұлт өз болашағын ойласа, ең алдымен ұрпағын ата-баба дәстүріне лайық етіп тәрбиелеуі керек. Сондықтан да ұлт педагогикасының негізгі көздегені – ұлтжанды, ар-ұяты мол, саналы азамат тәрбиелеу. Педагогиканың басты мәселелерінің бірі – жеке адамның дамуы және оған ықпал ететін күштер. Жеке адамның дамуындағы ықпалдың көзі – тәрбие, қоршаған орта екендігін ескерсек, бүгінгі жастарды қоғамдағы келеңсіз дүниелердің әсерінен аман алып қалудың бірден-бір көзі ұлттық тәрбие екендігін біздің ғұлама бабаларымыз айтып кеткен.
Мағжан Жұмабаев: “Жанға дұрыс тәрбие беру үшін жанның жәйін баяндайтын ғылыммен таныс болу керек”, – деп қазақ ғұламаларының ой-пікірлерін ғылыми психология негізінде әрі қарай жалғастыра түскен. “Жанның жайын зерттейтін ғылымды психология дейміз”, – деп жан туралы ғылымға анықтама береді. “Тәрбиенің басты жолы, адамның өзін-өзі бақылауы… Өзінің бойындағы мінін көрмей, өзіне өзі риза болып, мәз болып жүретін адамды жаны жабайы, мінезі тар адам дейміз… Бақылауы, байқауы көп адамды парасатты, аңғарымпаз адам дейміз. Мүмкін болғанша тәрбиешінің “физиономист” болуы керек”, – деп шынайы педагогтың әр ғылымнан хабардар, жан-жақты жетілген азамат болуын талап етеді. Сондайақ баланың ананы сүюі, оған ізгілік тілеуі, туыстық сезімдерінің дамуы, елін, жерін сүюі, ізгілікке ұмтылысы, гуманистік көзқарасының қалыптасуы мәселелерін кең көлемде қарастыра келіп, негізгі шарттарына тоқталады. Автор: “Кімде-кім өзін сүйсе, туысқандарын сүйсе, өз елін сүйсе, қала берді адам баласын бауырым деп санаса, сол адамды ізгі деп атаймыз”, – деп сезімнің қалай, қайдан туатынын айқындап береді.
Мағжан оқыту мен тәрбиенің өзара байланысына баса мән берген. Осыған байланысты ол: “…Адам баласын, әсіресе, жанын тәрбие қылу керек. Дүниеде теңіз терең емес, адамның жаны терең. Адам тілі арқасында ғана жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады. Адамның өзін-өзі тексеруі оның жан тұрмысының өркендеуіне, түзу жолға түсуіне қажетті бірінші шарт” – деп ой түйе отырып, тәрбие мен оқытудың негізгі ұстанымдарына да назар аударады. “Тәрбиешінің табансыздығын сезсе, бала онымен сөйлесуден, тілін алудан қалады”, – деп орынды ой түюмен бірге, мұғалімдерге аса қажет дидактика мәселелеріне теориялық тұрғыдан айтып өтеді. Белгілі бір тақырыпты түсіндіргенде өткен тақырыппен байланысты, салыстырмалы түрде оқытудың тиімді екенін дәлелдейді. “Бір нәрсені балаға ашық ұқтырмақшы болсаң, сол нәрсенің қарама-қарсысын алып кел. Мысалы, балаға жер ортасының ыстықтығын түсіндірмекші болсаң, Солтүстіктің суығымен салыстыр”, – дейді. Мағжанның бұл кеңесін география сабағында қолдануға болады. Я болмаса, пән аралық байланыста қолданса да артық болмайды. Айталық, тарих және география пәндерін біріктіре отырып белгілі бір тақырыпты өткізгенде салыстырмалы түрде пайдалануға болады.
“Педагогика” оқулығында, Мағжанның ерекше тоқталған мәселесі – тілдің ұлттық сезіммен байланысы. Ол туралы: “Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, біресе құйындай екпінді сары далада, үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі бәрі көрініп тұр”, – деп тебірене, шабыттана жазған. Осыған байланысты Мағжан бала тіліне отбасында аса ұқыптылықпен қарау қажет екендігін айтқан. “Кейбір адамдардың баланы өз тілінше сөйлеп, балаға тез ұқтырам деп, яки баланы еркелетіп, әдейі тілдерін бұзып балаша шолжаңдап, сақау болып сөйлейтіндер бар. Бұл зор қате”, – деп одан сақтандыра жазған. Сонымен қатар: “Баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын – мектеп”, – деп мектептің бала тілін ұстартып, қалыптастырудағы қызметіне баса мән бергенін толық құптаймыз.
Ұлт пен тiлдiң арасындағы тығыз байланысты түсiнуге Мағжанның келесi сөзi көмектеседi: “Бiр ұлттың тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi айнадай ашық көрiнiп тұрады”. Шынында да, тiлден халықтың тарихы, шежiресi, үмiтi, қайғысы мен қуанышы, үнi естiлiп тұрады. Осыған орай орта білім беру жүйесінің мақсаты – қазақ тiлiн оқыта отырып, оның қоғамда атқаратын барлық қызметiн көрсете бiлу. Бұл жерде маңызды талаптың бiрi – тiл жүйесi арқылы халықтың танымын, басқа халықтармен қарым-қатынасын түсінуге үйрету. Тiлдi тек жалаң грамматикалық схема ретiнде емес, ғасырлар бойы жиналған халықтық, философияның, психологияның, педагогиканың, тарихтың жинағы ретiнде үйрету қажет.
Сонымен қатар Мағжан шығармашыл, зияткер, жаңашыл мұғалім бола білген. Ол туралы 1922 жылы Мәскеу Күншығыс еңбекшілерінің коммунистік университетінде оқыған Бейсенбай Кенжебаев: “Қазақ тілі, қазақ әдебиетін М.Жұмабаев оқытқан еді. Ол ғалым, тәжірибелі, шебер оқытушы, асқан методист-педагог еді. Мысалы, ол шәкірттеріне “Өздерің білген бір ертекті жазып келіңдер, соны класта оқып, бәріміз бірге талқылаймыз” – деп, тапсырма береді. Сөйтіп, ол бізге әрі әдебиетті, әрі дұрыс жазуды, әрі шығарма жазуды үйретті… Мағжан сабақ өтіп жатқанда ешқандай қағаз пайдаланбай суырып салма әдісімен өз ойын ортаға салып, оны өлеңдер, мақалдар, шығармалардан үзінділерді жатқа оқып дәлелдеп отыратын”, – дейді.
М.Жұмабаев – әдіскер-ғалым. Ол: “Мұғалім бір сөзді ұзыннан ұзақ соза берсе, шәкірттің іші пысады, мұғалім үсті-үстіне төпеп, түрлі білімді бір түрлі айта берсе, бала мезі болып, іші пысады. Мұғалімнің шеберлігі өзі білген білімнің бәрін балаға тез білдіруге емес, еппен, басқыштап білдіруде. Сабақ оқытуда мұғалім сөзі жинақы, жігерлі, қызықты болуға тиісті. Сонда ғана ол баланың абайын (назарын) өзіне қарата алады. Сабақ үстінде балалардың ойнауы, тыныш отырмауы бір-бірімен сөйлесулері мұғалімнің жинақы, жігерлі бола білмегендігінен”, – дейді.
Жалпы Мағжан “Педагогика” оқулығында “біз еліктегіш халықпыз…, ел болайық десек ондай еліктегішті қою керек…Әрбір ұлттың өз мектебі, өз төл оқулығы болу керек” деген уәж айтады. Шынында да, балабақшада, мектепте, жоғары оқу орындарында шетелдік оқу бағдарламаларын пайдалануға әуеспіз. Мысалы, Мағжан талай жаңа педагогикалық технологияларды ұсынған. “Баланы заманына сай оқыту” технологиясы, “Жеңілден ауырға”, “Мұғалімнің аз сөйлеп, баланы ойландыра оқыту технологиясы”, “Аздан көпке”, “Ойын технологиясын пайдалану”, “Таза тіл технологиясы”, “Баланы ұлттық тұрғыда тәрбие қылу технологиясы”, “Баланы таза қазақ тіліне үйрету технологиясы”, “Заманауи білім беру”, “Мұғалімнің әдеп, ғұрпы” және тағы да басқа технологияларды Мағжан жазған. Осыларды неге кеңінен пайдаланбаймыз? Петропавлдағы Мағжан Жұмабаев атындағы Жоғары педагогикалық колледждің ұжымы соңғы жылдары ғана осы оқулық бойынша білім беріп жатыр. Ал Стамбул университетінің ғалымдары “Педагогика” оқулығын 2020 жылы түрік тіліне аударғанын білеміз. Қазір ол пән ретінде оқытылады.
Еліміздің ұрпағын білікті де, білімді, ұлтжанды, отансүйгіш қайраткер етіп тәрбиелеуде Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық ілімдерінің мәні зор. Мағжанның педагогикалық ілімі басшылыққа алынып, жас жеткіншектер сол рухта тәрбиеленсе, еліміздің шынайы патриоттары өсіпжетілері анық. Менің ойымша, Мағжанның жеке қорын құруымыз қажет. “Мағжан ізімен” атты тарихи экспедиция ұйымдастырылып, оның болған жерлеріне арнайы іссапарлар ұйымдастырылса, архивтерде іздеу жұмыстарын жүргізе отырып, оның мәңгілік жерленген жерін іздестіру бүгінгі күн тәртібіндегі дүниелер болуға тиісті. Оның ізі Мәскеуде, Қазанда, Ташкентте, Санкт-Петербургта, Уфада сайрап жатыр. Өзі айтқандай, айдалада “төмпешік болып” еш белгісіз болып жатқан ұлы тұлғаның сүйегін іздеп тауып, елінің топырағына тапсыру борышымыз болуға тиісті.
Сабыр СЕҢКІБАЕВ,
педагогика ғылымдарының
кандидаты, профессор.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
/ Сабыр Сеңкібаев. Мағжанның ағартушылық ілімі – тәрбие тұнығы. // Солтүстік Қазақстан. – 25 шілде. -№ 82. – 4 б. – 2023 ж.