С. Мұқанов атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапхана
Алаштың ардақты ұлдарының өмірлік мұраттары шығармашылық идеяларының тұпқазығына айналып, қазақ әдебиетінен берік орын алғанымен, бұл ұстанымды зерттеу, зерделеу XX ғасырдың соңғы кезеңінде ғана қолға алына бастады. Оның жемісін еркіндікті, егемендікті аңсаған ұрпақтары көріп отыр. Өлмес туындыларын оқырмандар асыға күткен Мағжан Жұмабайұлының шығармасы қазақ халқының асыл мұрасы ретінде қабылданып, жан-жақты зерттелу үстінде. Ақынның қаламынан туған классикалық жыр жауһарлары ұлт әдебиетінің алтын қорына қосылып, өте жоғары бағаланды.
Оның қалыптасқан азаматтық ұстанымын тануда патриоттық рухта жазылған поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі де, алдымен ауызға ілігері де – «Батыр Баян». Поэмаға ұлтымыздың тұтас тағдыры арқау етілген. Алғаш «Шолпан» журналының 1923 жылы №4-8 сандарында жарияланған. Тарихи деректер Шоқан Уәлихановтың еңбегінен алына отырып, асқан шабытпен, бір деммен жазылуына қарағанда, Мағжан қазақ халқының тәуелсіздігі, бірлігі, бостандығы үшін күрескен ұлы тұлғалар – Абылай хан, Батыр Баян есімдерінің ел назарынан тыс қалып, санадан ұмытыла бастауы халық рухының жойылуына апарып соқтырарын күні бұрын болжай білген әулие ме дерсің.
Туындының басты құндылығы да осында. Онда қазақтың хандық дәуірі, оның ішінде Абылай тұсындағы жаугершілік заман шынайы көрініс тапқан. Шығарма мазмұнына реалистік оқиғаларды араластыру арқылы Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен бірбеткей мінезі, қалмақпен жауласқан майдан даласы, Абылай мен Баян арасындағы сөз бәсекесі, Сарының қалмақ қызына ғашықтық дерті асқан шеберлікпен суреттеледі. Жанатай баһадүрдің өлімі айрықша романтикалық қуат берген. Шын ғашықтар махаббаты мен асқақ өлім ырғағын үстемелеу Баян Қасаболатұлының образын сомдауға, характеры ашуға кеңінен пайдаланылады. Былайша айтқанда, ер Баянның бейнесін Мағжаннан асырып әдеби көркемдеген ешкім болмады. Бірінші тарау күй-сезіммен толгай басталып, өткен күн тақырыбына неліктен оралып отырғаны түсіндіріледі. Одан әрі драмалық тартыс күшейіп, қанша уақытқа созылғаны беймәлім қазақ-қалмақ арасындағы айқас шендестіріледі. Ноян мен қалмақ қызының өлімі жүректі шымырлатып, жан қайғысын бебеулетеді.
Дерек көздеріне сүйенсек, «Батыр Баян» туpaлы алғашқы пікірді Жүсіпбек Аймауытов білдірген. Ташкенттегі қазақ студенттеріне арналған «Мағжанның ақындығы туралы» баяндама «Лениншіл жас» журналында (№5,1923 жыл) жарық көреді. Сәбит Мұқановтың «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінде біршама айтылады. Шерияздан Елеукеновтің «Мағжан» монографиясында (Алматы, 1995 жыл) поэмадағы психологизм мәселесі кеңінен қарастырылады. Сәкен Жүнісов «Мағжанның поэмалары» («Қазақ әдебиеті», 1990 жыл) мақаласында, Зейнолла Жүмағалиев «Шындық және көркем әдебиет» монографиясында (Караганды, 1993) ақын поэмаларын жан-жақты қарастырады.
Бұдан басқа, мерзімді басылым беттерінде әр жылдары жарық көрген мақалалар баршылық. Ақын Ерік Асқаров «Батыр Баян туралы бірер дерек» зерттеуінде Ноян мен қалмақ қызы туралы мағлұматтар келтіріп, поэманың сюжеттік желісін Шоқан Уәлихановтың «XVIII ғасыр батырлары туралы аңыздар» мақаласымен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талдайды. Қаншалықты ұтымды пайдаланды, тарихи шындыктан алшақтап кеткен жоқ па деген сұрақтарға жауап іздейді. Шынында да, әр образды даралаудағы, сомдаудағы өзіндік қолтаңбасын Жүсіпбек Аймауытовтың «Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз: толық сынау үшін оның алды-артын орап, өрісін арылтып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек», – деген сөзімен толықтырар едік.
Мағжан Жұмабаев қолына алғаш қалам алғаннан бастап шығармашылық күш-қуатын адамзатты толғантатын әлеуметтік мәні зор мәселелерге арнады. Халықтың өткендегісін ой елегінен өткізе отырып, бүгінгі халахуалын таразылады. Жылт етер жаңалығына жүрегі ақтарыла, ағынан жарыла қуанса, кемшілігіне күйзелді. Тар заманның аранын ашқан қатерінен жасқанып, бой тасалаған жоқ, керісінше, арашаға ұмтылды. Патша саясатының момын да қонақжай халқымызды қатал қыспаққа алып, оны ата-бабасының жерсуынан ығыстыру әрекетінің барған сайын күшейе түсуі, ол аздай дінінен, тілінен, ділінен қол үздіруге бағытталған қос қыртыс құйтұрқы саясатқа ашық қарсылық көрсетуі Мағжан сынды ерен ойшыл түгіл кеудесінде саңылауы барлардың бәрін қасіретке батырды. 1916 жылдың трагедиясы, кешікпей басталып, талай уақытқа созылған тынымсыз жортуыл, атыс-шабыс, кеңес өкіметінің алғашқы тұсындағы әртүрлі жағдайлардан туындаған күштеу, қорқыту, әкімшілдік, қақтығыс-қарбаластар асау мен жуасты, білімді мен сауатсызды бір тарының қауызына тықты.
«Ақынды сынау-мінеу 1923 жылы Ташкентте шыққан үшінші жинағынан кейін тіпті күшейе түсті, науқанға айналды», – деп жазады З. Жұмағалиев «Шындық және көркем әдебиет» атты еңбегінде. Осындай алып-қашпа жағдайдың да әсері болса керек, Мағжан оқырмандарымен кең көлемде сырласуды жөн көріп, кең құлашты поэмалар жазды. Ақын бұл сипатты туындыларында көне тарихтың қойнауын аралап, кейінгі ұрпаққа есімі көмескілене бастаған хандардың, батырлардың, өнер иелерінің өмірінің қайсыбір белестерін қағаз бетіне түсірді. Замана туралы, жекелеген қайраткерлер туралы ойтолғаныстарын ортаға салды. Демек, маржан жырларымен жұрт жүрегінен өшпестей орын алған сыршыл шайырдың тарихи тақырыптарға қалам тартуы себепсіз емес.
Аяулым КӘРІМОВА, С. Шаймерденов атындағы қалалық классикалық гимназияның мұғалімі.
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
/ Аяулым Кәрімова. «Батыр Баян» – әдебиет жауһары. / А. Кәрімова // Солтүстік Қазақстан. – 16 ақпан.- Б. 5 2023.